رضوان كالپوش

 علی اسد الله

بدون هیچ تعارفی درباره علی علیه السلام سخن گفتن و اوصاف او را بیان نمودن، کاری است‏بس مشکل، پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله فرمود: «لو ان الریاض اقلام والبحر مداد والجن حساب والانس کتاب ما احصوا فضائل علی بن ابی طالب ⁽²⁾ ; اگر همه درختان باغها قلم شوند، و تمام دریاها مرکب و جوهر، و جنها حسابگر و انسانها نویسنده گردند، نمی‏توانند فضایل علی علیه السلام را شماره کنند»

کتاب فضل تو را آب بحر کافی نیست
که تر کنم سر انگشت و صفحه بشمارم

همچنین آن حضرت فرمود: «خداوند برای برادرم علی علیه السلام فضایلی قرار داده که از شماره بیرون است . هر کس یکی از فضایل او را بیان و بدان معترف باشد، خداوند گناهان گذشته و آینده‏اش را خواهد بخشید و کسی که فضیلتی را از او بنویسد تا وقتی که از آن نوشته اثری باقی است فرشته‏ها برایش طلب آمرزش می‏کنند و آنکه به فضایل علی علیه السلام گوش بسپارد، خداوند گناهانی را که به وسیله گوش دادن مرتکب شده، می‏بخشد . هر کس به نوشته‏ای در فضیلت علی علیه السلام نگاه کند، گناهانی را که به وسیله چشم انجام داده است، مورد آمرزش قرار خواهد داد .» ⁽³⁾

و خود آن حضرت در بیانی دردمندانه فرمود: «غدا ترون ایامی و یکشف لکم عن سرائری و تعرفونی بعد خلو مکانی وقیام غیری مقامی ⁽⁴⁾ ; فردا روزگار مرا می‏بینید [و مرا خواهید شناخت] و برای شما از اسرار [شخصیت] من پرده برداشته می‏شود و مرا بعد از خالی شدن مکان من [و رفتن من از این دنیا] و نشستن دیگران به جای من خواهید شناخت .»

آری علی را یا نشناختند و یا قدر او را ندانستند . عمر گفت: «عقمت النساء ان یلدن علی بن ابی طالب; زنان، دیگر شخصیتی مانند علی نزایند ⁽⁵⁾ » ولی آن گونه با او رفتار کرد که تاریخ از بیانش شرم دارد .

شبلی شمیل مادی مسلک می‏گوید: «الامام علی بن ابی طالب عظیم العظماء نسخة مفردة لم یر لهاالشرق و لاالغرب صورة طبق الاصل لاقدیما ولاحدیثا; امام علی‏بن ابی طالب بزرگ بزرگان، یگانه نسخه‏ای است که شرق و غرب، نسخه‏ای مطابق او در گذشته و حال ندیده است .» ⁽⁶⁾

و جرج جرداق مسیحی می‏گوید: «ماذا علیک یادنیا لو حشدت قواک فاعطیت فی کل زمن علیا بعقله و قلبه و لسانه و ذی فقاره; ای دنیا! چه می‏شد که قدرتهای خویش را بسیج می‏کردی و هر دوره‏ای [انسانی] مانند علی علیه السلام رابا همان عقل و روح، و با همان زبان [و قدرت] و شجاعت [به جامعه بشری] تحویل می‏دادی .» ⁽⁷⁾

با همه اینها علی علیه السلام برای بشر ناشناخته است; چراکه علی علیه السلام قرآن ناطق است . همچنان که قرآن صامت ناشناخته است وبشر به عمق و ژرفای آن نرسیده است، به ژرفا و حقیقت علی علیه السلام نیز پی نبرده‏اند .

یکی از شاعران مصری چنین می‏سراید:

لئن قیل اسلام و ما قیل حیدر
فذلک قلب لیس ینبضه دم ⁽⁸⁾

«اگر اسلام گفته شود [و اسلام را بپذیریم] ولی به حیدر و علی قائل نباشیم [و امامت او را نپذیریم]، پس این قلبی [که اسلام را پذیرفته] در آن خون جریان ندارد، [قلبی است که حیات ندارد و اسلامی است که روح ندارد] .»

البته در اینجا بنا نداریم که اوصاف بی پایان علی علیه السلام را بیان کنیم; بلکه فقط حالاتی را از زبان شخصیتهایی که گوشه‏ای از عظمت او را دریافته‏اند بیان می‏کنیم .

امام خمینی‏قدس سره درباره مقام و منزلت آن حضرت می‏فرماید: «ما با کدام مؤونه و با چه سرمایه‏ای می‏خواهیم در این وادی وارد شویم؟ ما درباره شخصیت علی بن ابی طالب علیه السلام از حقیقت ناشناخته او صحبت کنیم یا از شناخت محجوب و مهجور خود؟ اصلا علی علیه السلام یک بشر ملکی و دنیوی است که ملکیان از او سخن بگویند یا یک موجود ملکوتی است که ملکوتیان او را اندازه‏گیری کنند؟ اهل عرفان درباره او جز با سطح عرفانی خود و فلاسفه و الهیون جز با علوم محدوده خود با چه ابزاری می‏خواهند به معرفی او بنشینند؟! تا چه حد او را شناخته‏اند تا ما مهجوران را آگاه کنند؟ دانشمندان و اهل فضیلت و عارفان و اهل فلسفه با همه فضایل و با همه دانش ارجمندشان، آنچه از آن جلوه تام حق دریافت کرده‏اند، در حجاب وجود خود و در آیینه محدود نفسانیت‏خویش است و مولا غیر از آن است . پس اولی [و بهتر] آنکه از این وادی بگذریم .» ⁽⁹⁾

آنچه در جملات فوق بیان شده حقیقتی است که قرنها قبل سرور کائنات عصاره عالم هستی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله درباره امیر مؤمنان بیان نموده است:

«یا علی ماعرف الله حق معرفته غیری و غیرک و ما عرفک حق معرفتک غیرالله و غیری ⁽¹⁰⁾ ; ای علی! خداوند متعال را نشناخت‏به حقیقت‏شناختنش جز من و تو، و تو را نشناخت آن گونه که حق شناختن توست، جز خدا و من .»

و یا در جای دیگر فرمود: «یا علی لایعرف الله تعالی الا انا و انت و لایعرفنی الا الله و انت و لایعرفک الاالله و انا ⁽¹¹⁾ ; ای علی! خدا را نشناخت جز من و تو، و مرا نشناخت جز خدا و تو و تو را نشناخت مگر خدا و من .»

بنابراین ، مانیز از بیان اوصاف آن امام همام می‏گذریم و در این مقال برآنیم که راز اوصاف متضاد آن حضرت را در حد درک و توان خود بیان داریم .

اوصاف متضاد علی علیه السلام

از مسائلی که سخت توجه دانشمندان را به خود جلب نموده، اوصاف متضاد علی علیه السلام است .

به طور معمول انسانها یا شجاع‏اند و اهل تقوی و تقدس نیستند; یا دلسوزند و شجاعت ندارند; یا حراف و پرسخن هستند; یا ساکت و کم گو; یا زاهدند و اهل سیاست و رزم نیستند و یا ... . ولی علی علیه السلام چنین نیست; بلکه جامع صفات نیکو است .

حال، به نمونه‏هایی از سخنان بزرگان در این زمینه اشاره می‏شود:

1 . سید رضی‏قدس سره که به بیش از هزار سال پیش تعلق دارد، متوجه این نکته و شیفته آن است . لذا می‏گوید: «از عجایب علی علیه السلام که منحصر به خود او است و احدی با او در این جهت‏شریک نیست، این است که وقتی انسان در آن گونه سخنانش که در زهد و موعظه و تنبه است تامل می‏کند، و موقتا از یاد می‏برد که گوینده این سخن، خود شخصیت اجتماعی عظیمی داشته و فرمانش همه جا نافذ و مالک‏الرقاب عصر خویش بوده است، شک نمی‏کند که این از آن کسی است که جز زهد و کناره‏گیری چیزی را نمی‏شناسد و کاری جز عبادت و ذکر ندارد; گوشه خانه یا دامنه کوهی را برای انزوا اختیار کرده، جز صدای خود چیزی نمی‏شنود و جز شخص خود کسی را نمی‏بیند واز اجتماع و هیاهوی آن بی خبر است . کسی باور نمی‏کند که سخنانی که در زهد و تنبه و موعظه تا این حد موج دارد، و اوج گرفته است، از آن کسی است که در میدان جنگ تا قلب لشکر فرو می‏رود، شمشیرش در اهتزاز است و آماده ربودن سر دشمن است، دلیران را به خاک می‏افکند و از دم تیغش خون می‏چکد، و در همین حال این شخص زاهدترین زهاد و عابدترین عباد است .»

آنگاه می‏گوید: «من این مطلب را فراوان با دوستان در میان می‏گذارم و اعجاب آنها را بدین وسیله بر می‏انگیزم .» ⁽¹²⁾

2 . صفی الدین حلی متوفای قرن هشتم هجری در این باره می‏گوید:

جمعت فی صفاتک الاضداد
و لهذا عزت لک الانداد

زاهد حاکم حلیم شجاع 
ما تک ناسک فقیر جواد

خلق یخجل النسیم من اللطف 
و باس یذوب منه الجماد

جل معناک ان تحیط به 
الشعر و یحصی صفاتک النقاد ⁽¹³⁾

«در صفات تو ضدها جمع شده‏اند . از این رو، همانند تو کم پیدا است، هم زاهدی و هم حاکم [که نوعا این دو جمع نمی‏شوند]، هم حلیمی [در نهایت درجه حلم] و هم شجاعی [در نهایت درجه شجاعت]، هم خونریزی [در نهایت درجه خونریزی آنجایی که باید خون کثیفی را ریخت] و هم عابدی [در منتهای درجه عبادت]، فقیری و بخشنده (نداری و انفاق کننده)، خلقهای [نیکی] که نسیم [سحر] از لطافت آن شرمسار و خجل است و شدت [و قدرت و صلابتی که] جمادات به موجب آن ذوب می‏شوند . معنا [و صفات] تو برتر از آن است که شعر بر آن احاطه یابد و نقاد آن را شماره کند .»

3 . شیخ محمد عبده، شارح نهج البلاغه، می‏گوید:

«قطع نظر از سخنان علی، به طور کلی روح علی یک روح وسیع و همه جانبه و چند بعدی است، و همواره این خصلت‏ستایش شده است . او زمامداری است عادل; عابدی است‏شب زنده دار; در محراب عبادت گریان و در میدان نبرد خندان است; سربازی ست‏خشن و سرپرستی است مهربان و رقیق القلب; حکیمی است ژرف اندیش; فرماندهی است لایق; او هم معلم است و هم خطیب و هم قاضی و هم مفتی و هم کشاورز و هم نویسنده; او انسان کامل است و بر همه دنیاهای روحی بشریت محیط است .» ⁽¹⁴⁾

4 . استاد شهید مرتضی مطهری در این باره می‏گوید:

«در علی هم خاصیت فیلسوف است و هم خاصیت رهبر انقلابی و هم خاصیت پیر طریقت و هم خاصیتی از نوع خاصیت پیامبران . مکتب او، هم مکتب عقل و اندیشه است و هم مکتب ثوره و انقلاب و هم مکتب تسلیم و انضباط و هم مکتب حسن و زیبایی و جذبه وحرکت .

علی علیه السلام پیش از آنکه امام عادل برای دیگران باشد و درباره دیگران به عدل رفتار کند، خود شخصا موجودی متعادل و متوازن بود . کمالات انسانیت را با هم جمع کرده بود . هم اندیشه‏ای عمیق و دور رس داشت و هم عواطفی رقیق و سرشار . کمال جسم و کمال روح را توام داشت . شب، هنگام عبادت از ماسوی می‏برید و روز، در متن اجتماع فعالیت می‏کرد . روزها چشم انسانها مواسات و از خودگذشتگیهای او را می‏دید و گوشهایشان پند و اندرزها و گفتارهای حکیمانه‏اش را می‏شنید، و شب چشم ستارگان اشکهای عابدانه‏اش را می‏دید و گوش آسمان مناجاتهای عاشقانه‏اش را می‏شنید . هم مفتی بود و هم حکیم; هم عارف و هم رهبر اجتماعی; هم زاهد بود و هم سرباز; هم قاضی و هم کارگر; هم خطیب بود و هم نویسنده و بالاخره به تمام معنی یک انسان کامل بود با همه زیباییهایش .» ⁽¹⁵⁾

جامعیت علی علیه السلام از نگاه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله

جامعیت علی علیه السلام و برخورداری او از اوصاف متضاد، هرچند برای بزرگان و دانشمندان جنبه کشفی و تازگی دارد، ولی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله 1400 سال قبل این مسئله را گوشزد نمود .

بیهقی یکی از دانشمندان نامی اهل سنت چنین روایت نموده که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: 
«من احب ان ینظر الی آدم علیه السلام فی علمه و الی نوح علیه السلام فی تقواه و ابراهیم علیه السلام فی حلمه و الی موسی فی عبادته فلینظر الی علی بن ابی طالب علیه الصلوة والسلام;

هر کسی که دوست دارد به علم و دانش آدم علیه السلام بنگرد و مقام تقوا و خودنگهداری نوح را [مشاهده نماید] و بردباری حضرت ابراهیم علیه السلام را [نظاره کند] و به عبادت موسی علیه السلام [پی ببرد]، باید به علی بن ابی طالب علیه السلام نظر بیندازد .» ⁽¹⁶⁾

این روایت‏بیانگر این حقیقت است که علی علیه السلام جامع صفات پیغمبران اولوالعزم است . از این رو، در روایت طولانی دیگری از صعصعة بن صوحان می‏خوانیم که خود حضرت نیز به این حقیقت اشاره نموده است:
«اگرچه تمجید و تجلیل از خویشتن زشت است، لکن از باب اظهار نعمت الهی می‏گویم که من بر موسی و عیسی و ابراهیم و آدم و نوح و سلیمان و ... برتری دارم . ⁽¹⁷⁾ »

بیان مدعی

ادعای ما این است که علی علیه السلام هم شجاع است و هم گاهی به شدت اظهار ترس می‏کند، هم سخاوتند است و هم بخیل و ... . اما شجاعت آن حضرت جای هیچ تردیدی نیست; بلکه شهره و آوازه جهانی دارد; در جنگ بدر این علی علیه السلام است که بعد از کشتن شجاعانی چون ولید و شیبه و عاص و حنظله، زمینه پیروزی را فراهم می‏کند و در جنگ احد آن کسی که تا پای جان مقاومت کرد و مدال «لافتی الا علی، و لاسیف الا ذوالفقار ⁽¹⁸⁾ ; جوانمردی چون علی و شمشیری چون ذوالفقار نیست‏» از خداوند دریافت نمود، علی بود . در حالی که عمر و ابوبکر فرار کردند و پیامبر صلی الله علیه و آله راتنها گذاردند .

در جنگ خندق این علی است که ندای «هل من مبارز» عمرو بن عبدود را جواب داد و به جنگ او رفت و این‏چنین، تمام ایمان در مقابل تمام کفر قرار گرفت: «برز الایمان کله الی الشرک کله .» ⁽¹⁹⁾

افزون بر این ضربت او که باعث کشته شدن عمرو می‏شود، از عبادت جن و انس برتر دانسته می‏شود که: «ضربة علی علیه السلام فی یوم الخندق افضل من عبادة الثقلین . ⁽²⁰⁾ » و یا در جنگ خیبر بعد از هشت روز محاصره دژ قموص و فرار کسانی چون ابوبکر و عمر علی علیه السلام در خیبر را کند ; بابی که حتی هشت نفر نتوانستند آن رااز جا تکان دهند و خود فرمود: «والله ما قلقت‏باب خیبر بقوة جسمانیة بل بقوة رحمانیة ⁽²¹⁾ ; به خدا قسم درخیبر را با قدرت جسمانی نکندم; بلکه با قدرت رحمانی کندم .»

بیان موارد شجاعت امام علی علیه السلام از حوصله این نوشته خارج است و در شجاعت او همین بس که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «والله انه جیش فی سبیل الله; ⁽²²⁾ به خدا قسم علی علیه السلام یک لشکر است [در جنگیدن] در راه خدا .»

همچنین خود آن حضرت فرمود: «والله لو تظاهرت العرب علی قتالی لما ولیت عنها ... ⁽²³⁾ ; به خدا سوگند اگر اعراب در نبرد با من پشت‏به پشت‏یکدیگر بدهند، از آن روی بر نتابم .»

و یا پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می‏فرمود: «یا علی! اگر تمام شرق و غرب عالم به جنگ تو آیند، توان جنگیدن با همه آنان را داری .» ⁽²⁴⁾

ولی همین علی علیه السلام که اسدالله الغالب است، گاهی آن چنان می‏لرزد و می‏ترسد و اظهار خوف و ترس می‏کند که انسان خیال می‏کند در وجود او از شجاعت هیچ خبری نیست . ضرار بن ضمرة در حضور معاویه درباره علی علیه السلام چنین گفت: 
«... فاشهد بالله لقد رایته فی بعض مواقفه و قد ارحی اللیل سدوله و غارت نجومه و هو قائم فی محرابه قابض علی لحیته یتململ تململ السلیم و یبکی بکاء الحزین ... آه آه من قلة الزاد و بعد السفر و وحشة الطریق و عظیم المورد ⁽²⁵⁾ ; پس خدا را شاهد می‏گیرم که او را در بعضی از جایگاه‏هایش دیدم . در وقتی که شب پرده‏های تاریکی‏اش را انداخته بود و ستارگان ظاهر شده بودند، در حالی که در محرابش ایستاده بود و محاسن خود را بر دست گرفته بود و مانند انسان مار گزیده به خود می‏پیچید و چون انسان غمدیده گریه می‏کرد ... [گویا هنوز آواز او را در گوش جان دارم که می‏فرمود:] آه آه از کمی توشه، طولانی بودن سفر، وحشت راه و بزرگ بودن جایگاه ورود .»

پس آنگاه اشک معاویه جاری شد و با آستینش آن را پاک کرد و دیگران هم اشک ریختند . سپس معاویه گفت: آری ابوالحسن چنین بود . بعد گفت: ای ضرار! چگونه در فراق علی علیه السلام صبر می‏کنی؟ گفت: مانند کسی که فرزندش را بر روی سینه‏اش قربانی نموده باشد ... که اشکش تمام نمی‏شود وحسرتش پایان نمی‏یابد . و با همان حال گریه، از نزد معاویه بیرون آمد . معاویه گفت: اگر بمیرم شما چنین ثنا نمی‏گویید . شخصی گفت: رفیق به اندازه رفیقش است . ⁽²⁶⁾

به دعای کمیل علی بنگرید، جز گریه و زاری و ترس و لرز در آن نمی‏بینید: «یاسیدی فکیف لی و انا عبدک الضعیف الذلیل الحقیر المسکین المستکین; ای آقای من! پس چگونه خواهد بود حال من در حالی که من بنده ضعیف، خوار، ناچیز، مستمند و بیچاره تو هستم . ⁽²⁷⁾ »

همچنین به دعای صباح آن حضرت که سر تا پا اظهار عجز و ناتوانی و بی‏چیزی است‏بنگرید که می‏گوید: «الهی قرعت‏باب رحمتک بید رجائی و هربت الیک لاجئا من فرط اهوائی; خدایا! من در خانه رحمت تو را با دست امیدواری می‏کوبم، و به سوی تو فرار می‏کنم در حالی که از بی‏حدی هواهایم به تو پناه می‏برم .» ⁽²⁸⁾

شبیه همین مضمون را در ابتدای مناجات شعبانیه داریم . آنجا که به درگاه الهی عرض می‏کند: «فقد هربت الیک و وقفت‏بین یدیک ⁽²⁹⁾ ; به سوی تو فرار کردم و درمقابل تو ایستادم .»

و در مناجات مسجد کوفه، حضرتش سراسر پناه بردن به خداوند، و اظهار ضعف و ناتوانی را عرضه می‏دارد: «مولای یا مولای انت القوی و انا الضعیف و هل یرحم الضعیف االاالقوی; ای مولای من! ای مولای من! تو توانمندی و من ناتوان، و آیا ناتوان را جز قدرتمند ترحم می‏کند؟ ⁽³⁰⁾ »

نیمه شب زمزمه‏ای هست‏بلند 
که مرا می‏گسلد بند از بند

هست جانسوزتر از ناله نی 
کرده صدناله به یک زمزمه طی

چه روان بخش صدایی دارد 
سوز عشق است و نوایی دارد

بس که با شور و نوا دمساز است
به سماوات طنین انداز است

آسمانها همه با آن عظمت
رفته زین حال فرو در حیرت

دشت و صحرا همه در بهت و سکوت 
که بلند است نوای ملکوت

این نوای ابدیت از کیست
شاید آهنگ مناجات علی است

نیمه شب خلوت رازی دارد 
با خدا راز و نیازی دارد ⁽³¹⁾

2 . علی هم سخاوت دارد بی‏حد و نهایت و هم بخیل است‏بی‏اندازه:

سخاوت حضرت بر هیچ کس پوشیده نیست . اوست که در حال رکوع انگشتری خویش را به فقیر می‏دهد و غذای سه شبانه روز خود و اهل و عیالش را در حالی که روزه دارند، تقدیم مسکین و یتیم و اسیر می‏کند ⁽³²⁾ ; اوست که بعد از حفر قنوات و رسیدن به آب، بلافاصله آن را در راه خدا وقف می‏کند; اوست که در راه خدا شبانه و مخفیانه انفاق می‏کند ⁽³³⁾ ; اوست که ارثی از خود به جای نگذاشت; اوست که بیت المال را جارو می‏کرد و جای آن نماز می‏خواند; اوست که شمشیرش رادر حال جنگ بعداز تقاضای دشمن به او بخشید; اوست که انار تهیه شده برای زهرا علیها السلام را به فقیر می‏بخشید و ... . معاویه درمورد سخاوت آن حضرت گفت: «اگر علی دو مخزن از طلا و کاه داشته باشد، اول طلا را در راه خدا می‏دهد، آنگاه کاه را .» ⁽³⁴⁾

اما همین علی سخاوتمند، گاهی آن چنان بخل می‏ورزد که انسان فکر می‏کند در مرام او اصلا سخاوت راه ندارد . اینک به نمونه هایی توجه نمایید:

الف) آن حضرت می‏فرماید: 
«والله لو وجدته قد تزوج به النساء و ملک به الاماء لرددته; به خدا سوگند اگر بیت المال [تاراج شده را هرکجا که] بیابم [به صاحبان اصلی آن] باز می‏گردانم، گرچه با آن ازدواج کرده یاکنیزانی خریده باشند . ⁽³⁵⁾ »

ب) وقتی عقیل، برادرش، که نابینا ونیازمند بود، نزد حضرت آمده و سهم بیشتری از بیت المال درخواست نمود، آن حضرت آهن داغ شده را به دست او نزدیک کرد که از حرارت آن فریاد عقیل بلند شد . آنگاه حضرت فرمود: «مادرت به عزایت نشیند! از آزاری ناله می‏زنی و من از آتش سوزان ناله نزنم . ⁽³⁶⁾ »

علی علیه السلام هم رئوف و مهربان و دلسوز است، هم گاهی ازخود قاطعیت و صلابت نشان می‏دهد .

از رحم علی است که می‏فرماید: به خاطر خلخالی که از پای زن یهودیه برده شده، اگر کسی از غصه بمیرد، جا دارد; از دل‏رحمی علی است که مشک آب زن خسته را بر دوش می‏کشد، با اینکه به تقسیم امروزی بر پنجاه کشور حکومت می‏کرد (از لیبی تا داغستان شوروی) ⁽³⁷⁾ ; از رافت علی است که شب به یتیمان و فقرا سرکشی می‏کرد; از مهربانی علی است که کنار پیرمرد نابینای خرابه نشین می‏نشیند و می‏گوید: «فقیری کنار فقیری نشسته و مسکینی کنار مسکینی .» ⁽³⁸⁾ و صدها مورد دیگر .

ولی همین علی علیه السلام گاهی خیلی بی‏رحمانه عمل می‏کند; در جنگ نهروان چهارهزار نفر از خوارج را به قتل می‏رساند و می‏فرماید: «فانا فقات عین الفتنة ... ⁽³⁹⁾ ; من چشم فتنه را در آوردم .»

در جنگ جمل متجاوز از سی هزار نفر کشته شدند و در جنگ صفین نیز حدود ده هزار نفر از طرفین تلفات دادند، ⁽⁴⁰⁾ آیا نباید بپرسیم که ای علی دل‏رحم! کجا رفته آن همه رحمت و رافت؟! !

همین طور، علی علیه السلام که علم اولین و آخرین را دارا بود ⁽⁴¹⁾ ، گاهی اظهار نادانی می‏کند و می‏گوید: «تجرات بجهلی . ⁽⁴²⁾ » علی ناطق‏ترین و فصیح‏ترین انسانها بود، اما بیست و پنج‏سال آن چنان سکوت کرد که گویا اصلا اهل سخن نیست . ⁽⁴³⁾

حال باید دید که راز این تضادها در چیست؟

راز جامعیت

اوصاف متضاد امیرمؤمنان، علی علیه السلام از ایمان و معرفت عمیق او، از بندگی و تسلیم بی چون و چرای اودر مقابل خداوند سرچشمه می‏گیرد . آنجا که فرمان الهی بر آن است که باید شجاع و دلیر باشد و جان در کف اخلاص نهد، علی سراپا شجاعت و دلیری است، ولی آنجا که در پیشگاه معبود خود می‏رسد که جایگاه خضوع و خشوع و تذلل و کوچکی است، سراپا ترس و لرز، و گریه و ناله است . آنجا که به مال خودش می‏رسد تمام سخاوت است، اما آنگاه که به بیت المال می‏رسد و مامور است طبق عدالت رفتار کند، سراپا بخل و امساک است . و همین طور، اوصاف دیگر علی علیه السلام تابع فرمان الهی است .

اینک به نمونه‏هایی که نشان دهنده روح یقین، ایمان عمیق و بندگی محض اوست اشاره می‏کنیم:

1 . قرآن ناطق و وحی مجسم:

امام علی علیه السلام خود فرمود: «انا القران الناطق ⁽⁴⁴⁾ ; انا کلام الله الناطق ⁽⁴⁵⁾ ; انا علم الله ... و لسان الله الناطق ⁽⁴⁶⁾ ; من قرآن ناطقم، من سخن خدای ناطقم، من دانش خدا وزبان خدای ناطقم .»

2 . شهود و ملکوت:

آن حضرت می‏فرماید: «و لقد نظرت فی الملکوت باذن ربی فما غاب عنی ماکان قبلی و لاما یاتی بعدی ⁽⁴⁷⁾ ; به حقیقت، من به ملکوت [جهان] بااذن پروردگار نظر کردم . پس چیزی از گذشته و آینده از من پنهان نیست .»

3 . افتخار اطاعت و بندگی:

از امیرمؤمنان نقل شده است که به درگاه خداوند عرض می‏کرد: «کفی لی عزا ان اکون لک عبدا و کفی لی فخرا ان تکون لی ربا ⁽⁴⁸⁾ ; [در] عزت من همین بس که بنده تو [و سراپا تسلیم امر تو] باشم و این افتخار مرا کافی است که تو پروردگار [و مربی] من باشی .»

برخی انسانها به خاطر ترس از جهنم و یا طمع به بهشت‏خدا را بندگی می‏کنند، ولی علی هم عبادت عاشقانه دارد و هم آگاهانه، از این رو، عرض می‏کرد: «الهی ما عبدتک خوفا من نارک و لاطمعا فی جنتک بل وجدتک اهلا للعبادة فعبدتک ⁽⁴⁹⁾ ; خدایا! من تو را به موجب بیم از آتشت و یا به خاطر طمع در بهشتت پرستش نکرده‏ام ; بلکه بدان جهت تو را پرستش کردم که شایسته پرستش یافتم .»

و در جای دیگر فرمود: «لو لم یتوعد الله علی معصیته لکان یجب الا یعصی شکرا لنعمه ⁽⁵⁰⁾ ; اگر [فرضا] خداوند به نافرمانی خویش وعید نداده [و کیفری معین نکرده بود]، سپاسگزاری نعمتهایش ایجاب می‏کرد که از فرمانش تمرد نشود .»

آن حضرت در ادامه پاسخ برادرش عقیل فرمود: «والله لو اعطیت الاقالیم السبعة بما تحت افلاکها علی ان اعصی الله فی نملة اسلبها جلب شعیرة ما فعلته; به خدا سوگند، اگر هفت اقلیم را با آنچه در زیر آسمانهاست‏به من دهند تا خدا را نافرمانی کنم و به ناروا پوست جوی را از مورچه‏ای بگیرم، چنین نخواهم کرد .» آنگاه چنین فرمود: «همانا این دنیای آلوده شما نزد من، از برگ جویده شده دهان ملخ پست‏تر است . ⁽⁵¹⁾ »

شب نوزدهم وقتی حضرت اذان آخرش را گفت، از ماذنه پایین آمد و با خود این گونه زمزمه کرد:

خلوا سبیل المؤمن المجاهد 
فی الله لایعبد غیرالواحد ⁽⁵²⁾ 
«باز کنید راه مؤمن رزمنده در راه خدارا، که جز [خدای] واحد نپرستیده است .»

تمام ارزشهای علی، عظمت و مقام او، و تمام اختلافات و تضادها در اوصاف او، درهمین وصف بندگی او نهفته است .

زبارگاه قدس حق یک نفس او کنار نیست
علی است عاشق خدا بندگی‏اش شعار نیست

پیش یتیم بی‏نوا زانو زند گریه کند 
لباس وصله می‏زند اسیر روزگار نیست

سوده همدانی بانوی فداکار و دلباخته و شیعه راستین علی علیه السلام، در مقابل معاویه بر علی درود فرستاد و در وصف او چنین گفت: 
صلی الله علی روح تضمنها 
قبر فاصبح فیه العدل مدفونا 
قد حالف الحق لایبغی به بدلا 
فصار بالحق والایمان مقرونا ⁽⁵³⁾

«درود خدا بر روانی باد که او را خاک برگرفت و عدل در آن مدفون گشت . باحق پیمان بسته بود که به جای آن بدلی نگزیند; پس با حق و ایمان مقرون گشته بود .»

پی‏نوشت:

1) شیخ عباس قمی، انوار البهیة، چاپ افست، ص‏25 . 
2) بحار الانوار، ج‏28، ص‏197 . 
3) قندوزی، ینابیع المودة، ص‏121 . 
4) اصول کافی، ج‏1، ص‏299; بحارالانوار، ج‏42، ص‏206; نهج البلاغه، خطبه 149 . 
5) الغدیر، چاپ نجف، ج‏6، ص‏308 . 
6) صوت اسدالله، ج‏1، ص‏37 . 
7) صوت‏العداله الانسانیة، جرج جرداق، ج‏1، ص‏49 و الغدیر، ج‏6، ص‏308 . 
8) رضا حکیمی، حماسه غدیر، ص‏42 . 
9) پیام امام خمینی‏قدس سره به مناسبت‏برگزاری کنگره هزاره نهج البلاغه، 27/2/1360 . 
10) مناقب، ابن شهر آشوب، ج‏3، ص‏268 . 
11) محمد تقی مجلسی، روضة المتقین، ج‏13، ص‏273 . 
12) علامه مرتضی مطهری، سیری در نهج البلاغه، (قم، صدرا، چاپ دوازدهم، 1374)، ص‏28; ر . ک: علامه مرتضی مطهری، انسان کامل، انتشارات کتابخانه عمومی امیرالمؤمنین اصفهان، 1400، ص‏32 . 
13) انسان کامل، ص‏33 و سیری در نهج البلاغه، ص‏29 . 
14) سیری در نهج البلاغه، ص‏29 . 
15) استاد مرتضی مطهری، جاذبه و دافعه علی علیه السلام، (قم، انتشارات صدرا، چاپ سی و نهم، 1380)، ص 13 - 12 . 
16) شیخ طوسی، امالی، (قم، دار الثقافة، 1416)، ص‏416، مجلس 14; ر . ک: دیلمی، ارشاد القلوب، انتشارات شریف رضی، 1412 ه . ق، ج‏2، ص‏363 و علامه حلی، شرح تجرید، ص 221 . 
17) سید نعمت الله جزائری، انوار النعمانیة، شرکت چاپ تبریز، ج‏1، ص‏27 . 
18) پژوهشی عمیق پیرامون زندگی علی علیه السلام، جعفر سبحانی، جهان آرا چاپ اول، ص 127 . 
19) همان، ص‏139 و 133; ر . ک: جعفر سبحانی، فروغ ابدیت، ج‏2، ص‏136 . 
20) همان، ص‏249 . 
21) رسولی محلاتی، زندگانی امیرالمؤمنین، ص 131 - 130 . 
22) محمدی ری شهری، شهادت، ص‏7 . 
23) نهج البلاغه، ترجمه محمد دشتی، ص‏554، نامه 45 . 
24) سفینة البحار، ج‏1، ص‏690 . 
25) محمد باقر مجلسی، بحارالانوار (بیروت، داراحیاء التراث العربی)، ج‏41، ص 21، ذیل روایت 28 . 
26) همان . 
27) مفاتیح الجنان، دعای کمیل، ص‏107 . 
28) همان، ص‏99 . 
29) همان، ص‏259 . 
30) همان، ص‏657، مناجاب امیرالمؤمنین در مسجد کوفه . 
31) اشک شفق، ص‏182 . 
32) انسان/4 . 
33) بقره/274 . 
34) ر . ک: علی از دیدگاه ابن ابی الحدید، ترجمه علی دوانی . 
35) نهج البلاغه، محمد دشتی، خطبه 15، ص‏58 . 
36) بحارالانوار، ج‏41، ص‏115 - 114 . 
37) زندگی امیرالمؤمنین، سید محمد شیرازی، ص‏34 . 
38) دستغیب شیرازی، معارفی از قرآن، ص 231 . 
39) نهج البلاغه فیض‏الاسلام، خطبه 92 . 
40) مهدی پیشوایی، زندگی امام حسن مجتبی علیه السلام، ص‏34 . 
41) نهج البلاغه فیض الاسلام، ص 1145 . 
42) دعای کمیل . 
43) ر . ک: نهج البلاغه، خطبه‏3 . 
44) سلیمان قندوزی حنفی، ینابیع المودة (مؤسسة الاعلمی، چاپ اول)، ج‏1، ص 214، ح‏20 . 
45) محمد باقر مجلسی، بحارالانوار، ج‏82، ص‏199 . 
46) شیخ صدوق، التوحید، مؤسسه نشر اسلامی، ص 164، ح‏1 . 
47) شیخ طوسی، الامالی، دارالثقافة قم، 1414 ق، ص‏205، حدیث 351 . 
48) محمدی ری شهری، میزان الحکمه، بیروت، ج‏5، ص 1959 . 
49) سیری در نهج البلاغه، ص‏86 . 
50) نهج البلاغه، محمد دشتی، ص 700، حکمت 290 . 
51) همان، ص 460، خطبه 225 . 
52) دیوان علی علیه السلام، به نقل از انسان کامل (همان)، ص 48 . 
53) جاذبه ودافعه علی، همان، ص 96 .